Bogusław II
Artykułem wybitnego polskiego historyka i pomeranisty, Kazimierza Ślaskiego (zmarł w 1990 roku), otwieramy dział poświęcony książętom pomorskim. Bogusław II, którego pieczęć posłużyła w 1959 roku do opracowania nowego herbu Koszalina i który ma w Koszalinie swoją ulicę, był księciem Pomorza starającym się utrzymać niezależność od Danii oraz Brandenburgii. Przez matkę Anastazję, córkę Mieszka III a wnuczkę Bolesława Krzywoustego (księżna Anastazja też ma w Koszalinie swoją ulicę, położona tuż obok ulicy Bogusława II) spokrewniony był z Piastami wielkopolskimi, z którymi utrzymywał ożywione kontakty, zwłaszcza z księciem Władysławem Laskonogim (on też ma ulicę w Koszalinie, stanowiącą jakby przedłużenie ulicy Księżnej Anastazji). Charakter tych kontaktów wskazuje na próbę odrodzenia sojuszu pomorsko-polskiego i silniejszego związania Pomorza z Polską. Właśnie w dokumencie wystawionym w 1214 roku przez księcia Bogusława II, po raz pierwszy wymieniono nazwę Koszalina – tekst dokumentu mówi, że książę przekazuje klasztorowi norbertanów w Białobuku koło Trzebiatowa „wieś Koszalin zwaną, położoną pod Górą Chełmską w ziemi kołobrzeskiej”.
Początek XIII w. to okres dziejów Pomorza stosunkowo słabo naświetlony w naszej historiografii. O ile postać Bogusława I doczekała się cennej biografii pióra prof. K. Myślińskiego (1), o tyle działalność syna jego, Bogusława II, znamy głównie z prac historyków niemieckich, zajmujących się w pierwszym rzędzie kwestiami stosunku Pomorza do Danii i Brandenburgii, a pomijających sprawę wpływów polskich w tym okresie (2).
Bogusław II urodził się w r. 1178 z ostatniego małżeństwa swego ojca z córką Mieszka III a wnuczką Bolesława Krzywoustego – Anastazją. Małżeństwo to poprzedzone zostało przez związek przyrodniego brata Bogusława II z siostrą Anastazji. Jeżeli dodać, że syn Mieszka III, Bolesław kujawski, zaślubił krewną Bogusława I – Dobrosławę, widzimy, że w końcu XII w. dynastia pomorska połączona była licznymi więzami pokrewieństwa – a co za tym szło – i politycznymi, z Piastami wielkopolskimi.
Dzieciństwo młodego księcia przypadło na niezwykle trudny okres, gdy Pomorzu Zachodniemu zagrażało z dwóch stron niebezpieczeństwo w postaci potęgi duńskiej i agresywnych planów młodego państwa brandenburskiego. Lawirując między tymi groźnymi sąsiadami, politycy pomorscy szukali oparcia w Polsce, przeżywającej fazę rozdrobnienia feudalnego. Wizyta syna Mieszka III, Władysława Laskonogiego, na Pomorzu w r. 1186 miała, być może, na celu nakłonienie Bogusława I do zrzucenia zwierzchnictwa duńskiego na rzecz ponownego poddania się Piastom. Po śmierci księcia Bogusława w marcu 1187 r. doszło istotnie do władzy na Pomorzu stronnictwo wielkopolskie pod przewodnictwem wdowy księżnej Anastazji i krewnego zmarłego, księcia Warcisława Swiętoborzyca, sprawujących opiekę nad małoletnimi książętami, Bogusławem i Kazimierzem. Warcisław, który poprzednio porozumiał się w tej sprawie z Władysławem Laskonogim, zdecydował się na porzucenie swej dotychczasowej polityki filoduńskiej i doprowadził do zerwania z Danią. Odpowiedzią na ten śmiały krok była wyprawa duńska. Duńczycy, wobec nieudzielenia napadniętym efektywnej pomocy ze strony Mieszka III, zdobyli Szczecin w r. 1189, przywracając zwierzchnictwo króla Kanuta na Pomorzu. Na miejsce usuniętego Warcisława Swiętoborzyca wielkorządcą kraju wyznaczony został lennik duński, książę Jaromar rugijski, który włączył do swego państwa niektóre posiadłości pomorskie na zachodzie (3).
Feudałowie z otoczenia księżny Anastazji nie zaprzestali jednak usiłowań mających na celu pozbycie się przykrego zwierzchnictwa duńskiego. Wobec słabości Mieszka III, uwikłanego w walkę o tron krakowski, podjęto, jak się zdaje, próby porozumienia z innymi książętami dzielnicowej Polski. Na tym tle należy tłumaczyć obecność Bartłomieja ze Szczecina, prawdopodobnie syna Warcisława Swiętoborzyca, na dworze księcia na Świeciu Grzymisława w r. 1198. W tym samym roku nastąpiło zbliżenie do Brandenburgii. Karna wyprawa duńska doprowadziła wprawdzie do zniszczenia Dymina, ale została rozgromiona przez siły pomorskie i sprzymierzone wojska margrabiego brandenburskiego Ottona II, a przywódca wyprawy biskup Piotr z Roeskilde dostał się do niewoli (4). W wyniku tych zwycięstw Pomorzanie uwolnili się od zwierzchnictwa duńskiego, pozostając na razie w stosunku zależności od Brandenburgii.
Zwolennicy ściślejszych stosunków z Polską nie zaniechali jednak starań, aby z kolei pozbyć się i tego niebezpiecznego sojuszu. Sposobność po temu nadarzyła się niebawem w związku z umocnieniem pozycji Mieszka III, który na krótko przed śmiercią (r. 1202) opanował Kraków. Być może, iż pretekstem do zmiany polityki zagranicznej stało się objęcie samodzielnej władzy przez młodych książąt Bogusława i Kazimierza. Uznali oni zwierzchnictwo następcy Mieszka – Władysława Laskonogiego. Pozycja tego władcy była na tyle silna, że gdy w r. 1205 król duński usiłował przywrócić swoje zwierzchnictwo na Pomorzu, Władysław wezwany przez swych siostrzeńców, zagrodził mu drogę (przed Sławnem?) i zmusił do odwrotu. Wzmocnienie wpływów polskich nad Odrą zaznaczyło się również w dziedzinie kościelnej. Energiczny arcybiskup Henryk Kietlicz podporządkował znów diecezję kamieńską władzy metropolitalnej Gniezna. Przejawem ścisłych kontaktów Pomorza z dzielnicowymi władcami Polski było również małżeństwo Bogusława II z Mirosławą, córką księcia gdańskiego Mszczuja I (5).
Obaj bracia, Bogusław i Kazimierz, po dojściu do pełnoletności zarządzali zrazu wspólnie krajem. Matka ich – Anastazja, otrzymała w wianie okręg grodu w Trzebiatowie. Także i po zakończeniu okresu opieki stara księżna zachowała znaczny wpływ na synów; nazwisko jej występuje niejednokrotnie w dokumentach z tego okresu. Około r. 1214 obaj książęta dokonali podziału administracyjnego swych posiadłości, przy czym Bogusławowi II przypadła między innymi w udziale wschodnia część kasztelanii kołobrzeskiej, między Parsętą i Górą Chełmską.
W zakresie polityki wewnętrznej działalność księżny Anastazji, a następnie jej synów, zmierzała do odbudowy gospodarczej i kulturalnej kraju po zniszczeniach spowodowanych licznymi wojnami. Jeszcze w okresie regencji, około r. 1194 kościół N. M. Panny w Kołobrzegu podniesiony został do rangi kolegiaty, przy której powstała kapituła. Być może, iż na decyzję tę wpłynęły jakieś plany wznowienia tutaj stolicy biskupiej, istniejącej w czasach Chrobrego. Inicjatywę taką można przypisać księżnie Anastazji.
W roku 1208 doszło również do odnowienia klasztoru premonstratensów (norbertanów) w Białobuku pod Trzebiatowem, założonego w r. 1170, opustoszałego skutkiem zawieruchy wojennej. O ile pierwsi zakonnicy przybyli z Danii, o tyle obecnie książęta pomorscy woleli przezornie uniknąć stwarzania tu ekspozytury niewygodnych sąsiadów, sprowadzając nowy konwent aż z dalekiej Fryzji (6). Tak więc oba najstarsze klasztory na prawym brzegu Odry – Kołbacz i Białobuk nie były pierwotnie pochodzenia niemieckiego i dopiero z biegiem czasu skład tych konwentów uległ zniemczeniu.
Bogusław II uzupełnił posiadłości Białobuku, nadając w r. 1214 zakonnikom osadę Koszalin (6). Tekst dokumentu mówi, że książę przekazuje klasztorowi „wieś Koszalin zwaną, położoną pod Górą Chełmską w ziemi kołobrzeskiej”. W dalszym ustępie Bogusław II uwalnia od wszelkich danin i świadczeń publicznych osadników, którzy zgodziliby się osiąść w tejże miejscowości, pod warunkiem jednak, aby przybysze pochodzili spoza terenów państwa pomorskiego. Jest to przykład tzw. przywileju immunitetowego. Z treści dokumentu wynika, że Koszalin był podówczas osadą, zamieszkałą przez ludność rodzimą, rządzącą się prawem polskim, gdyż immunitet odnosi się tylko do spodziewanych obcych osadników, których jeszcze we wsi nie było. Samo określenie „wieś” w ówczesnej terminologii nie wyklucza bynajmniej możliwości istnienia tutaj mniejszej osady targowej. Istotnie, dotychczasowe badania archeologiczne wskazują, że Koszalin stanowił prawdopodobnie już w początku XIII w. osiedle grodowe. Niezwykła w dokumentach tego typu wzmianka o Górze Chełmskiej wiąże się prawdopodobnie nie tyle z jej charakterem topograficznym, jak z istnieniem na jej szczycie dawnego ośrodka kultu, sięgającego doby pogańskiej.
Zamiarem Bogusława II było zapewne podważenie, a zarazem wykorzystanie pogańskich tradycji Góry Chełmskiej dla utworzenia tam ośrodka kultu chrześcijańskiego pod opieką premonstratensów. Istotnie kaplica, założona przez zakonników na miejsce słowiańskiej kąciny stała się niebawem znanym miejscem pielgrzymek, przyczyniając się niewątpliwie do gospodarczego rozwoju osiedla koszalińskiego (8).
Z okresu panowania Bogusława II znamy jeszcze kilka innych nadań dla klasztorów – w Grobie pod Uznamem (Usedom), Eldeny koło Greifswald, a także nadanie w r. 1212 wsi Kuczyny w pow. kołobrzeskim na rzecz cystersów z Kołbacza. Tego rodzaju przywileje na rzecz instytucji zakonnych zmierzały do podniesienia wydajności gospodarki kraju, gdyż klasztory dysponowały znacznymi możliwościami finansowymi i osadniczymi. Na kontakty gospodarcze z ziemiami Piastów wskazuje nadanie cystersom z Trzebnicy na Śląsku warzelni soli w Kołobrzegu w r. 1214, wraz z prawem wysyłania corocznie nad Bałtyk, bez opłaty celnej, szkuty po solone śledzie (9).
Przewlekłe walki Władysława Laskonogiego z potężnym księciem śląskim – Henrykiem Brodatym, osłabiły skuteczność pomocy udzielonej przez Wielkopolskę Pomorzanom. W r. 1211 ci ostatni zostali zmuszeni ponownie do przyjęcia zwierzchnictwa duńskiego. Wywołało to z kolei interwencję brandenburską. Wojska margrabiego Albrechta II zajęły w r. 1213 Szczecin i Pozdawilk (Pasewalk), zostały jednak całkowicie rozgromione przez Duńczyków. Obecnie, także cesarz Fryderyk II potwierdził urzędowo zwierzchnictwo króla duńskiego nad Pomorzem nadodrzańskim. W zamian za podporządkowanie się Danii, władcom pomorskim udało się odzyskać pograniczne okręgi; Chocków (Gützkow) i Łosice (Loitz), zagarnięte w okresie ich małoletności przez księcia Rugii Jaromira I. Zmiana sytuacji politycznej pociągnęła za sobą uniezależnienie się diecezji kamińskiej od zwierzchnictwa Gniezna, co ostatecznie zatwierdził w r. 1217 papież Honoriusz III (10).
Mimo osłabienia więzów politycznych z Wielkopolską Bogusław II oraz jego brat utrzymywali nadal przyjazne stosunki z Piastami. Świadczy o tym, między innymi, nadanie w r. 1219 wsi Bogucino kasztelanowi kołobrzeskiemu Czyrniechowi, na prośbę Władysława Laskonogiego, dokonane w obecności dwóch feudałów wielkopolskich – Dzierżykraja i Więcława (11).
Niespodziewana śmierć przecięła nić żywota obu książąt Pomorza Zachodniego. W r. 1219 zmarł Kazimierz II, a w kilka miesięcy później, 23 stycznia 1220 r., po ciężkiej chorobie zakończył życie (według tradycji – w Kenz nad Odrą) starszy jego brat Bogusław II osierocając małego synka, późniejszego Barnima I. Ciało zmarłego księcia złożono w podziemiu kościoła Św. Jakuba w Szczecinie (12).
Lata dzieciństwa i samodzielnego panowania Bogusława II to okres niezwykle trudny dla Pomorza wobec stałego zagrożenia kraju przez potęgę duńską i brandenburską. Wykorzystując umiejętnie antagonizmy obu sąsiadów, polityka księcia i jego doradców zmierzała stale do podtrzymania dawnych związków z Polską, nadszarpniętych u schyłku XII w.
W okresie panowania Władysława Laskonogiego koncepcja ta zdawała się być już bliska realizacji, ale ostatecznie załamała się na skutek słabości Polski dzielnicowej, rozdartej w wewnętrznych sporach.
Kazimierz ŚLASKI
PRZYPISY
(1) K. Myśliński Bogusław I książę Pomorza Zachodniego. Bydgoszcz 1948.
(2) P. v. Niessen Die staatsrechtlichen Verhältnisse Pommerns in den Jahren 1180-1214. „Baltische Studien”. N.F. T. XVII (1913); Zickermann Das Lehnsverhältniss zwischen Brandenburg und Pommern im XIII und XIV Jahrhunderte. „Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte”. T. 4 (1891); M. Wehrmann Geschichte von Pommern. T. I. Gotha 1919.
(3) K. Myśliński, Bogusław I.., j.w., s. 42-44; „Pommersches Urkundenbuch” (P.U.). T. I, nr 115, r. 1189.
(4) P.U. T. I, nr 133, r. 1198; Arnoldus Lubecensis Chronica Slavorum. VI, rozdz. 9-10. W: Monumentu Germaniae Historica. Scriptores. T. 21. Hannover 1869.
(5) J. Mitkowski Pomorze Zachodnie w stosunku do Polski. Poznań 1945, s. 66; Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski. T. I, nr 474, r. 1207; P.U. T.I, nr 144, r. 1205.
(6) P.U. T.I, nr 126, r. 1194. Wprawdzie istnieją dane, dopuszczające możliwość powstania kapituły kołobrzeskiej nieco wcześniej, jednakże ostateczne jej ukształtowanie i początki uposażenia odnoszą się dopiero do schyłku XII w.; P.U. T.I, nr 146, r. 1205.
(7) Tekst oryginalny przywileju wg Codex Pommeraniae Diplomaticus nr 100 i P.U. nr 63:
Bugzlaus Dei gratia Dux Pomeranorum universis tam presentibus quam futuris in perpetuum. Quoniam diuersi casus inopinate solent ex prolixo ldecursu temporum prouerire, consultum est, ut firmitate omnimoda roberentur, que posteriorum sunt memorie relinquenda. Significatum ergo esse volumus universis, quod villam unam que Cossalitz vocatur iuxta Cholin in Cholebergensi territorio constitutam, contulimus ecclesie sancti Petri de Belboch cum omnibus suis pertinentiis, libere et tranquille perpetuis temporibus possidendam. Preterea quoscunque homines non partinentes ad dominium nostrum vel fratris nostri Kazimari ad eandem villam induxerit possidendam, de omni exactione et servicio damus eisdem hominibus libertatem.
Huius itaque rei testes sunt: Siguinus Episcopus caminensis, Condratus prepositus et capitulum caminense, Nicolaus prepositus cholbergensis. De laicis: Johannes Navkowitz, Roszwarus, Szobenmuzl. Hec ergo acta sunt presente et annuente fratre nostro domino Kazimaro.
Datum Camin MCCXIV anno dominice incarnationis, decimo Kalendas Novembris.
Bogusław z Bożej łaski książę Pomorzan, wszem wobec, zarówno obecnym jak i przyszłym pokoleniom. Ponieważ w ciągu dłuższego upływu czasu zwykły wydarzać się niespodziewane wypadki, słusznym jest umacniać wszechstronnym utwierdzeniem to, co pozostawia się dla pamięci potomnych. Pragniemy tedy podać wszystkim do wiadomości, że nadajemy kościołowi Św. Piotra w Białoboku w wieczyste, swobodne i spokojne posiadanie wieś zwaną Koszalin, położoną opodal Góry Chełmskiej w kasztelanii kołobrzeskiej, wraz z wszystkimi jej przynależnościami.
Nadto, jeśliby klasztor nakłonił jakichkolwiek ludzi nie należących do władztwa naszego, ani brata naszego Kazimierza do osadzenia owej wsi, udzielamy tym ludziom zwolnienia od wszelkich danin i służebności.
Świadkami przeto niniejszej sprawy są: Sigwin biskup kamieński, prepozyt Konrad i kapituła kamieńska, Mikołaj prepozyt kołobrzeski. Spośród świeckich: Jan Nawkowic, Rozwar, Sobiemysł. Powyższego dokonano w obecności i za zgodą brata naszego, pana Kazimierza.
Dane w Kamieniu roku Pańskiego 1214, dziesiątego dnia przed Kalendami listopada. (22. 11.).
(8) P.U. T.I, nr 163 r. 1214. Jest to pierwsza źródłowa wzmianka o Koszalinie.
(9) P.U. T.I, nr 156 r. 1212; Tamże, nr 162 r. 1214.
(10) P.U. T.I, nr 155 r. 1211; Codex Diplomaticus Brandenburgensis. Seria IV, t. 1, s. 8; P.U. T.I, nr 177 r. 1217; Tamże, nr 188 r. 1218.
(11) P.U. T.I, nr 197 r. 1219-1220.
(12) P.U. T.I, nr 198 r. 1220; Tamże, nr 199 r. 1220.
Źródło: Z dziejów Koszalina, Biblioteka Słupska Tom 7. Polskie Towarzystwo Historyczne Oddziały w Słupsku, Złotowie, Koszalinie. Wydawnictwo Poznańskie – Poznań 1960.
Zdjęcie: Pieczęć Bogusława II.
Prof. KAZIMIERZ ŚLASKI (Kazimierz Maria Józef Ludwik) (1912-1990) – historyk, badacz dziejów Pomorza, profesor Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. Pochodził z gałęzi pomorskiej rodziny Slaskich (Szlaskich) herbu Grzymała. Doktorat uzyskał na Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Był pracownikiem Instytutu Zachodniego, Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Poznaniu, Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu, a od 1962 Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk. Habilitował się w Instytucie Historii UAM w 1977 r. na podstawie rozprawy „Tysiąclecie polsko-skandynawskich stosunków kulturalnych”.
Jego ojcem był Jerzy Slaski (1881-1939), ziemianin, znany działacz społeczny i gospodarczy na Pomorzu, kawaler Orderu Polonia Restituta.
Jego dziadem był Kazimierz Slaski (1847-1906), ziemianin, działacz patriotyczny, społeczny i gospodarczy na Pomorzu. Właściciel majątków Orłowo, Wabcza i Łyńca oraz Jawt Wielkich. Brat Ludwika Maurycego Slaskiego, znanego działacza patriotycznego na Pomorzu, polskiego posła do Sejmu Rzeszy Niemieckiej. Członek tajnego związku Towarzystwa Filomatów w Chełmnie. Jeden z inicjatorów budowy kolei Chełmża-Mełno w 1900, założyciel cukrowni w Chełmży. Kierował w tym rejonie ruchem narodowym, finansował akcję oporu przeciwko niemczyźnie i walczył o utrzymanie polskości w okresie Kulturkampfu. Członek Towarzystwa Naukowego w Toruniu.
Jego pradziadem był Ludwik Romuald Slaski, właściciel majątku Orłowo.
Źródło: naukowy.pl :: Wikipedia
